نويسنده با تفكيك و تعريف آزادى فلسفى و آزادى حقوقى و تقسيم آن به آزادى معقول و نامعقول، نظريه اسلام را درباره اين اقسام ذكر مى كند و با تبيين و رفع ابهام از پاره اى آيات در اين زمينه، به بيان نسبت آزادى با قانون مى پردازد. در ادامه نيز به نكاتى درباره نسبت اختيار و برخى آيات كه به ظاهر دال بر نوعى جبر است اشاره مى كند.

1. آزادى فلسفى: انسان اساساً آزاد آفريده شده است. اين مسأله اى است كه هم فلسفه و هم عقلا و هم منطق قرآن آن را مسلم مى دانند. در روايتى، اميرمؤمنان به امام حسن(عليه السلام) مى فرمايند: «لا تكن عبداً لغيرك، فقد خلقك الله حراً; هرگز بنده كسى نشو; چون خدا تو را در آفرينش آزاد آفريده است». منطق اسلام همين است كه انسانها بالفطره خودشان حق انتخاب دارند و نبايد چيزى را بر آنها تحميل كرد.
2. آزادى حقوقى: انسان اين حق را دارد كه از تمام مظاهر حيات و طبيعت بهره مند شود، چنان كه در قرآن آمده است: «خلق لكم ما فى الأرض جميعاً» يا «سخّر لكم ما فى السموات و الأرض جميعاً». البته اينجا بحث است كه اين حقوق و آزادى، مطلق است يا نه. تمام اختلافهايى كه بر سر مفهوم آزادى داريم، همين جاست.
از لحاظ حقوقى دو تعريف براى آزادى شده است: الف) «الانطلاق من القيود»; يعنى اينكه انسان در تصرفاتش از هر تقيدى آزاد است; ب) «امكان التمتع بالحقوق»; يعنى امكانات طورى در نظام فراهم شده باشد كه هركس بتواند به حقوق حقه خودش، مانند حق تعليم و تربيت تا آنجا كه قانون مشخص كرده است برسد. حال كدام يك از اين دو معنا صحيح است؟
معناى اول اصلا معقول نيست. آيا امكان دارد جايى از دنيا بدون حد و مرز بتوانند هر كارى كه دلشان مى خواهد انجام دهند؟ خير; چون تزاحم مى شود. اما معناى دوم معقول است; يعنى اينكه هر انسانى كه داراى حق مشروعى است بتواند از حق خود به نحو احسن و اكمل بهره مند شود. اين معناى معقولى است كه تمام عقلاى جهان آن را مى پذيرند. اگر پرسيده شود پس ارتباط آيه «لا إكراه فى الدين» با آيه اى كه مى فرمايد غير از اسلام دينى از فرد قبول نمى شود چيست، گفته مى شود «لا إكراه فى الدين» نمى خواهد بگويد كسى را اجبار در دين نكنيد; اين يك مسأله طبيعى در دين است. لذا اين آيه مى گويد كه دين چيزى نيست كه با چماق بشود به مردم باوراند و بايد آن را با دليل و برهان روشن كنيد. آيه نمى گويد اسلام را عرضه نكنيم; بلكه مى گويد براى مردم ادله را روشن كنيد تا خودشان اسلام را بپذيرند. اما آيه «إنَّ الدينَ عند الله إلاسلام» و آيه «و من يَبتغِ غير الإسلام ديناً فلن يُقبلَ منه و هو فى الآخرة من الخاسرين» مى خواهد بگويد كه بدانيد دين پذيرفته پيش ما اسلام است. آن آيه مى گويد حقيقت، زوربردار نيست و بايد دليل اقامه كنيد و اين آيه مى گويد بدانيد اگر غير از اسلام دينى انتخاب كرديد، در پايان كار متوجه مى شويد صحنه را باخته ايد. اين منطق قرآن، منطق عقلى است، منطق ارشاد است.
اگر پرسيده شود آيه «قل كلٌّ يَعمل على شاكلته» چگونه با اختيار سازگار است، پاسخ مى دهيم كه آيه مى خواهد بگويد رفتار انسان از صفات درونى انسان و ساختار درونى اش نشأت گرفته است. حال اين ساختار ممكن است بر اساس آفرينش يا اختيار شكل گرفته باشد و قرآن نمى گويد كه اين شاكله جبرى است; پس از اين آيه مسأله جبر فهميده نمى شود.
ممكن است پرسيده شود ادعاى شما اين است كه آزادى ريشه در فطرت دارد; اما مى بينيم كه متفكران و فلاسفه بزرگ، نظير افلاطون و ارسطو كمتر به اين مقوله پرداخته اند و اگر به اين مسأله پرداخته اند تحت عنوان جبر و اختيار بوده است، اما در آراى متفكران اسلامى، از آزادى حقوقى مدعاى شما كمتر اثرى مى بينيم. در پاسخ اين سؤال مى گوييم شما ظاهراً اشتباه كرده ايد. اين مسأله كه انسان فطرتاً مختار است و خودش سرنوشت خود را تعيين مى كند از گفته هاى افلاطون و ارسطو است. اين مسأله كه آزادى حقوقى از آزادى فطرى انسان نشأت گرفته است، گفتار تمام دانشمندان اسلامى است. البته عقيده من آن است كه بيشتر انديشه هاى تابناك اين متفكران و فلاسفه بزرگ، برگرفته از تعاليم انبياست; زيرا حكماى يونان روى تعاليم انبيا مطالعه كرده اند. همچنين اگر پرسيده شود آزادى حق انسان است و آزادى يعنى حاكميت انسان بر سرنوشت خويش; بنابراين جايگاه قانون كجاست، پاسخ مى دهيم حق در مقابل تكليف است. حق چيزى است كه بر اساس فطرت يا طبيعت و يا سنت الهى براى انسان است و قانون نيز مرزبندى حقوق مى باشد. گاهى انسانها خودشان اين مرزها را مشخص مى كنند و گاهى اين مرزها با رهنمود شرع مشخص مى شود.